Мапа Овчарско-Кабларската Клисура во југозападна Србија, популарно наречена „Српска Света Гора“, испреплетува разновидно природно и културно наследство, зачувувајќи околу шест века богата историја и континуиран духовен живот. Инспириран од карактеристиките на затскриениот пејзаж, неговото средновековно потекло се однесува на исихастичката традиција на источното христијанско православие. Додека монашкиот живот се одвива непречено до овој датум, последните децении на 20 век донесоа различни современи влијанија кои ја загрозуваат состојбата на локалната средина. Иако притисоците на туризмот се умерени и мерките за заштита се добро дефинирани, може да се подобри интегрираниот пристап за функционалност на ова живо наследство, особено во однос на улогата на локалните заедници.
Закани По изградба на автопат и железница и создавање на две вештачки езера со две хидроцентрали, урбанизацијата се јавува како значителна закана за состојбата на локалната средина од втората половина на 20 век. Овие влијанија вклучуваат загадување на водата со езерска еутрофикација, дивоградба на викендички, проблеми со управувањето со отпадот, дивата сеча како и бучавата и загадувањето на воздухот поради сообраќајот. И покрај тоа што подигањето на еколошката свест кај посетителите може да биде корисно, расте депопулацијата предизвикана од економски фактори. Напуштањето на руралните имоти во околниот пејзаж последователно придонесува за промени на живеалиштата, кои го загрозуваат опстанокот на некои загрозени видови.
"Вистинските чувари на вредностите на оваа област се луѓето кои најдобро го знаат тоа. Се додека не знаат, не се свесни за потребата од зачувување, ниту што да се зачува…" - Интервјуто цитирано во Татовиќ 2016, 99.
Екологија и биодиверзитет Топографија, микроклима и добро сочувана, разновидните живеалишта придонесуваат за богат биодиверзитет на пределот. Прибежиште на некои ретки и загрозени растителни и животински видови, областа се карактеризира со инверзија на вегетацијата со присуство на терциерни реликвии како доминантна карактеристика. Покрај тоа 600 растителни видови, 35 цицачи, и 18 видови риби, клисурата е дом на 160 видови птици (100 гнездење во неговите копнени и водни екосистеми) со статус на важна област за птици на Европа.
Чуварите на имот Од основањето на манастирите, монашките заедници имаа инструментална улога во одржувањето на духовната димензија на овој предел, одржување на религиозните практики и обновување на храмовите постојано низ бурните периоди од историјата на земјата, обележани со војни, уништување, и притисоци на идеолошки промени (Радосављевиќ 2002). Некогаш центар на средновековната литература и транскрипциските активности (Рајиќ и Тимотијевиќ 2012), Манастирите чуваат објекти, ракописи и сеќавања за настани кои имаат голема културна и историска вредност. Св. Манастирот Николај сè уште ги чува Четирикарановите евангелија, редок пример на српско минијатурно сликарство под влијание на исламската уметност, направено од православен свештеник и муслимански мајстор калиграф во 1608. Пештерата Каденица, е споменик за 500 луѓе кои барале засолниште и биле запалени додека барале засолниште од османлиската војска во 1815. Во денешно време во клисурата живеат девет заедници. Начинот на живот на пустиникот исчезна. Монасите и монахињите често се занимаваат со земјоделство на нивните имоти, некои одгледуваат лозја и произведуваат хербални лекови. Животот во манастирот Преображење (посветен на Преображение Христово), кој раководи и со Св. Сава црква изградена во пештерата која некогаш била средновековна испосница, се расплетува според хиландарскиот типикон напишан во 1200 во Mt. Гора. Повеќето од турите во областа се обезбедени од туристички водичи, но посетите во манастирските комплекси ги вршат монаси и монахињи. На големите верски празници, монашките порти се отворени за добредојде на посетителите.
Лице што се моли на урнатините на средновековната кула во близина на манастирот Успење (посветен на Успение на Пресвета Богородица). © Јан Вало
Фрески во манастирот Николје (посветен на св. Николас) © Снежана Лерх.
Летот на Херон над клисурата. © Драган Босниќ.
Визија Сегашниот план за управување се фокусира на верски и здравствен туризам, научно истражување, едукативни и спортски активности, преку соработка со академски, истражувачки и уметнички организации и јавни институции. Со систематски мерки за контрола и спречување на деградација на животната средина, целта е холистички и интегриран концепт на мониторинг кој би ги вклучил локалните заедници во проекти за подигање на јавната свест, и одржлив развој на нови и постоечки активности засновани на традицијата и духовните вредности на пределот.
Акција До сега, спроведени се истражувачки студии кои ја истражуваат локалната средина, особено следењето на биолошката разновидност, како и архитектонско и културно наследство. Проекти за промовирање на зачувувањето и уникатните вредности на заштитеното подрачје се преземени во соработка со различни јавни и непрофитни организации, преку активности како што се меѓународен уметнички симпозиум, уметнички колонии, работилници за калиграфија и иконопис (Ѓоловиќ 2016), изложби, предавања, спортско-образовни активности. Покрај црковните публикации, два пати годишно, Туристичката организација објавува специјализирана публикација која служи како извештај за најновите резултати во зачувувањето и истражувањето на заштитеното подрачје.
Коалицијата Мрежа на активни чинители, вклучувајќи ги и јавните институции и организации, истражувачи, уметници, локалните власти, монашки општини и месни жители, работи на обезбедување проекти за зачувување на областа. Насоките се обезбедени од страна на Министерството за заштита на животната средина во соработка со други релевантни министерства. За управување со заштитеното подрачје официјално е назначена Туристичката организација на Чачак, обезбедување имплементација на програмите за зачувување и развој. Реализацијата на овие планови е значително забавена, главно поради финансиски причини.
Конзервација алатки Има сет на рестриктивни мерки од 2 и 3 степен на заштита, дефинирани за подрачјето со посебен министерски указ во 2000. Овие одредби ги ограничуваат активностите кои се потенцијално штетни за состојбата на локалната средина, вклучувајќи ги и оние кои би можеле да ги нарушат геоморфолошките карактеристики на теренот, непланска градба, сеча, лов, собирање на загрозени видови, вештачко одгледување и внесување на диви видови (Правилник за заштита на пределот од извонредни карактеристики "Овчарско-Кабларска Клисура“ 2000). Пристапот до манастирите е ограничен според распоредот на нивната служба.
Меѓуврското езеро (Извор: Туристичка организација на Чак © Драган Ѓоловиќ)Политика и право Во 2000 Овчарско-Кабларската Клисура е назначена за заштитено природно богатство од прва категорија во националната категоризација на заштитени подрачја., како „област со извонредна пејзажна разновидност, убавина и привлечност, единствен и многу важен културно-историски локалитет со девет манастири, верски и други свети и споменички предмети и обележја, извонреден споменик на геолошкото наследство како значаен пример за интеракцијата на геолошките, геоморфолошки и хидролошки процеси и појави, област на разновидна и мултиплицирана значајна флора и фауна“ (Правилник за заштита на предели со извонредни карактеристики "Овчарско-Кабларска Клисура". Службен весник на Србија, Не. 16/2000, преведено од српски). Означувањето се заснова на Законот за заштита на животната средина и Законот за културни добра. Сите планови и развојни програми се предмет на националниот просторен план и режимите на неговата заштита, кои областа го препознаваат како заштитена зона со монументално наследство. Главните власти во областа го вклучуваат Министерството за земјоделство и заштита на животната средина, Туристичка организација на Чачак, црковните власти (управувајќи со манастирите и нивните имоти), и две локални општини.
Резултати Означувањето на Овчарско-Кабларската Клисура за заштитено подрачје, со последователни истражувачки студии, беше успешен во обединувањето на различни засегнати страни во обид да се запре деградацијата на животната средина, и во согледувањето на потребата за заштита на наследството на овој предел, локално и регионално. Сепак, потребна е подобра меѓусекторска соработка со интердисциплинарен пристап за да се преиспита улогата на локалните заедници во процесот на донесување одлуки, особено Бањата Овчар која, изобилство во термалните води, седи во срцето на регионот. Додека разни планови за ревитализација (некогаш несогласно со вредностите на заштитеното подрачје) остануваат во мирување поради финансиски причини, стареењето на населението во селото рапидно се намалува и притисоците од рестриктивната заштита на животната средина стануваат товар за живеење.
- Архимандрит Радосављевиќ, J. Оввар-Кабларски манастири: монашкиот живот и страдањата во 19та и 20та век. [На српски: Овварско – Кабларски манастири: монашкиот живот и страдањата во 19. и 20 век]. Нови Сад: Еден збор, 2002.
- Ѓоловиќ, Драган, ед. Весник на заштитеното подрачје Пејзаж со извонредни карактеристики Овавтомобил - Кабли клисура. волумен 5. исправен: Туристичка организација на Чачак, 2014.
- Ѓоловиќ, Драган, ед. Весник на заштитеното подрачје Пејзаж со извонредни карактеристики Овавтомобил - Кабли клисура. волумен 7. исправен: Туристичка организација на Чачак, 2016.
- План за управување со заштитеното подрачје Овчар - Кабли клисура (2012-2021). Туристичка организација на Чачак. 2012.
- Овчар - Кабли клисура: Студија за заштита. Институт за зачувување на природата на Србија. Во 1998.
- Поповиќ, Мила. „Пустините и „светите планини“ на средновековна Србија - Пишани извори, Просторни обрасци, Архитектонските решенија (На српски: Пустините и "светите планини" Средновековна Србија - Пишани извори, Просторни обрасци, Градежни решенија)." Зборник на трудови на Институтот за византиски студии XLIV, 2007: 253-78.
- Рајиќ, Делфин. Работилница за калиграфија и сликање икони. [На српски: Работилница за калиграфија и иконопис]. Во Весник на заштитеното подрачје Пејзаж со извонредни карактеристики Овавтомобил - Кабли клисура. волумен 6. исправен: Туристичка организација на Чачак, 2014.
- Рајиќ, Делфина и Милош Тимотијевиќ. „Создавањето на српската Света Гора. Овчар - Кабларски манастири од четиринаесеттиот до крајот на дваесеттиот век. [На српски: Создавање на српската Света Гора. Овчарско-кабларски манастири од 14 до крајот на 20 век.]." Зборник радова Народног музеја = Збирка дела на Народниот музеј 32 (2002): 53– 116.
- Рајиќ, Делфина и Милош Тимотијевиќ. Манастирите на Овавтомобил - Кабли клисура: Водич. исправен: Националниот музеј на Чак, 2006.
- Рајиќ, Делфина и Милош Тимотијевиќ. Манастирите Овчар – Каблар Клисура. [На српски: Манастири на Овчарско-Кабларската клисура]. исправен: Националниот музеј; Бел град: Официјален гласник, 2012.
- Правилник за заштита на предели со извонредни карактеристики "Овчар - Кабли клисура". Службен весник на Србија бр. 16/2000.
- Татовиќ, Календула. Светиот пат на Овавтомобил – Клисура на Кабли: Пренесување на духот на местото на еден пејсаж. (необјавен магистерски труд, Универзитетот Париз 1 Пантеон - Сорбона, Универзитетот во Евора, Универзитетот во Падова, 2016).
- Програма за развој на туризмот за подрачјето „Овчар Бања" и заштитеното подрачје Овчар - Кабли клисура. Туристичка организација на Чачак и Ц.Т.Д.3 Консалтинг трговски развој. Април 2012.
- Златиќ Ивковиќ, Зора. Манастир Успение Каблар [На српски: Манастир Успење Кабларско]. исправен: Манастир Успение, 2009на.
- Златиќ Ивковиќ, Зора. Манастирот Николје во Овавтомобил – Клисура на Кабли. [На српски: Николескиот манастир во ОвЦарски – до клисурата Каблар]. исправен: Манастир Николје, 2009b.
- http://turizamcacak.org.rs/en/
- "Манастири Овчар – Кабларска Клисура“ Брошура
- Св. Николас Евангелие (доцна 14та век) дигитализирана верзија
- https://www.youtube.com/
- Помеѓу Езеро и Овчар - Кабли клисура, во близина на Бањата Овчар (© InSerbia)
